هیومیک اسید چیست؟

   زمانی بود که تصور می رفت هر موجود زنده ای پس از مرگ بطور کامل به عناصر تشـکیل دهنده اش تجزیه شده و به طبیعت باز می گردد .گرچه این مطلب تا حدود زیادی درست است، اما از چند دهه قبل دانشمندان متوجه شدند که تجزیه بافتهای مرده همیشه بطور کامل انجام نمی شود. لااقل در موارد خاص و در شرایط ویژه ای میکرو ارگانیسم های تجزیه کننده مـــواد آلی، پلیمرهای ویژه ای را می سازند که به تشکیل نفت، ذغال سنگ و یا مواد هیومیکی (humic substances) منجر می شود.

   معتقدند که نفت عمدتا از تجزیه بافت های جانوری حاصل می شود و ذغال سنگ و مواد هیومیکی مشتق از بافت های گیاهی اند. ذغال سنگ و مواد هیومیکی گرچه منشاء واحدی دارند و ممکن است در مکان واحدی یافت شوند، ولی از لحاظ خواص و محتوای انرژی با هم قابل قیاس نیستند. برای نمونه مواد هیومیکی قابل اشتعال نبوده، بر عکس ذغال سنگ در مواد قلیایی حل می شوند و باز بر خلاف ذغال سنگ دهها خاصیت بیولوژیکی و شیمیایی از خود نشان می دهند که آنها را به موادی منحصر به فرد تبدیل نموده است. فعلا اجازه بدهید به چگونگی تشکیل این مواد در طبیعت بپردازیم.

   اگر یکصد کیلوگرم بافت گیاهی مثلا برگ خشک را در زیر لایه نازکی از خاك قرار دهید و گرما، رطوبت و اکسیژن کافی برای آن تامین کنید، ظرف مدت چند ماه که در بهترین شرایط کمتر از یک فصل نیست، پسمانده های گیاهی به 15 کیلوگرم کمپوست تبدیل می شوند. کمپوست در واقع ماده ارگانیک نیمه تجزیه شده است و با چشم غیر مسلح می توان بافتهای گیاهی را در آن تشخیص داد.

   چنانچه روند تجزیه ادامه یابد، میکرو ارگانیسمهای تجزیه کننده موجود در خاك که عمدتا از قارچهای میکروسکوپی می باشند، سرانجام در مدت زمانی که هیچگاه کمتر از یکسال نخواهد بود از 15 کیلوگرم کمپوســت چیزی حدود 3 کیلوگرم ماده نرم قهــوه ای رنگ به جای می گذارند که به آن هوموس گفـته می شود. در هومــوس با چشم غیر مسلح شـما آثاری از بافت گیاهی مشـــاهده نمی کنید، اما در زیر میکروسکوپ، سلولهای گیاهی قابل شناسایی هستند. بنابراین هومـــوس نیز مراحل میانی تجــزیه را طی می کند .اگر باز شرایط مناسب براي فعالیت میکرو ارگانیسمها یعنی گرما، رطوبت، اکسیژن و مواد معدنی مناسب فراهم باشد، از 3 کیلو گرم هوموس در دوره ای که ممکن است به دهها و یا صدها سال نیز برسد، سرانجام چیزی حدود 1 کیلوگرم ماده سیاه رنگ مایل به قهوه ای به نام هیومیک اسید تشکیل خواهد شد.

   مواد هیومیکی نام خود را از هوموس گرفته اند .از آنجا که این ماده pH اسیدی ضعیفی (3/8 تا 5) دارد و مشتق از هوموس می باشد، به نام هیومیک اسید هم شناخته می شود. اما حقیقتا هیچ شباهتی به اسیدهای شناخته شده - چه معدنی و چه آلی - ندارد. مواد هیومیکی در واقع طیف وسیعی از ترکیبات آلی – معدنی گوناگون نظیر اسیـــدهاي آمینه، پپتیدها، فنولها، آلدئیدها و اسیدهای نوکلئیک در پیــوند با انواع کاتیونها می باشند که مجموعاً ترکیب بسیار پیچیده و شگفت انگیزی را ساخته اند که می تواند میلیونها سال در طبیعت دوام بیاورد و اعمال بسیار شگرفی را انجام دهد که قابل قیاس با هیچ ترکیب دیگری نیست. در همه خاکهای کشاورزی هیومیک اسید بطور طبیعی وجود دارد و در واقع 80 درصد مواد ارگانیک خاك را تشکیل می دهد.

   میزان ایده آل مواد آلی در خاکهای کشاورزی بین 4 تا 6 درصد است. در خاکهای کشاورزی اروپا این میزان بین 2 تا 4 درصد و در بعضی از نقاط اروپای شرقی نظیـر اوکراین به 6 درصد می رسد. اما در سرزمین های خشک و کویری، ماده آلی خاك و به تبع آن هیومیک اسید بسیار ناچیز می باشد. بطوریکه به جز نوار ساحلی شمال، میزان ماده آلی خاك در اکثر نقاط کشور ما زیر 1 درصد و در بسیاری از نقاط حتی زیر 0/1 درصد است .ملاحظه می کنید که هیومیک اسید چیز تازه ای نیست و تقریبا در همه خاکها و آبهای کره زمین کم و بیش وجود دارد .آنچه تازگی دارد، شناخت ما از این مواد است.

   دیر زمانی نیست که متوجه شده ایم رشد گیاهان و سلامت همه موجودات زنده به نحو چشمگیری به وجود این مواد وابسته است. فقر خاکهای کشاورزی در مناطق کویری را می توان با افزودن مواد هیومیکی جبران نمود .خوشبختانه در برخی نقاط کره زمین و از پسمانده های گیاهی اعصار بسیار دور، توده هایی از مواد هیومیکی تشکیل شده است که امروز می تواند بعنوان کود و اصلاح کننده خاك مورد استفاده قرار گیرد.

   تابحال کسی موفق به تجزیه کامل این ترکیب بسیار پیچیـده یعنی مواد هیومیکی نشده است. اما در بررسی های ابتدایی سه بخش عمده در آن قابل تشخیص است:

1) هیومیک اسید که در مواد قلیایی محلول و در آب و اسید نامحلول است.

2) فولویک اسید که در آب، قلیا و اسید محلول می باشد.

3) هیومین که در قلیا، اسید و آب نامحلول است.

   کار بر روی این مواد به شدت و در سطح بسیار وسیعی ادامه دارد و چه بسا که در آینده و پس از پیداشدن شناخت بیشتر از مواد هیومیکی، این تقسیم بندی ها و نام گذاری ها به کلی دگرگون شود. اما آنچه امروز می توان گفت این است که هر یک از سه بخش فوق دارای خصوصیات ویژه خود می باشند .

   چنانچه ملاحظه گردید، مواد هیومیکی محصــول نهایی تجزیه هر ماده آلی در شرایط ویژه و توسط میکرو ارگانیسمهای خاص می باشند .از آنجا که ماده اولیه آن از موجود زنده گرفته شده و توسط موجودات زنده دیگری شکل گرفته است، برای رشد دادن به هر موجود زنده دیگری کارایی و مناسبت دارند و باز به دلیل اینکه موجودات مولد مواد هیومیکی، باکتریها و مخصوصا قارچهای خاکزی غیر بیماریزا هستند، به رشد اینگونه موجودات نیز بیشتر کمک می کنند. باکتریها و قارچهای پاتوژن (بیماریزا) که در تشکیل مواد هیومیکی هیچ نقشی ندارند و موجوداتی که انگل هستند از مواد هیومیکی هیچ خیری نخواهند دید .بالعکس با رشد سریع موجودات ذره بینی غیر بیماریزا، در تنگنا و محدودیت شدید نیز قرار خواهند گرفت.

خواص هیومیک اسید:

1) ساختار خاك را اصلاح می کند.

2) به ریشه زایی بهتر کمک می کند.

3) باعث نگهداری بیشتر آب در خاک می شود.

4) به رشد سریع باکتریهای مفید در خاک کمک می کند.

5) به انحلال و آزادسازی عناصر ماکرو و میکرو کمک کرده و در نتیجه نیاز به کودهای شیمیایی را به نحو محسوسی کاهش می دهد.

6) مقاومت به شوری را افزایش می دهد.

7) مقاومت به کم آبی را افزایش می دهد.

8) مقاومت به سرما را افزایش می دهد.

9) از سمیت کودها و عناصر اضافی موجود در خاک می کاهد.

10) دوام اثر آن زیاد است و تا چند سال اثر آن در خاک باقی می ماند.

11) مقاومت گیاه را در مقابل انواع بیماریها افزایش داده و نیاز به مصرف سموم را به نحو محسوسی کاهش می دهد.

12) سرعت جوانه زنی بذر را افزایش می دهد.

13) pH اسیدی این محصول به اصلاح خاکهای قلیایی کمک می کند.

14) با طبیعت سازگار است و خطری برای گیاه و یا محیط زیست ندارد.

15) به حفظ توازن خاک کمک می کند.

16) به بهبود کیفیت محصول کمک می کند.

17) هیومیک اسید بهترین کلاتور طبیعی است.

جایگاه هیومیک اسید در دنیا:

   امروزه هیومیک اسید در سراسر جهان مورد توجه خاص قرار گرفته است. در صنعت کاربردهای متنوع و وسیعی دارد. برای مثال در صنایع نفت، پاکسازی خاک و آبهای آلوده به مواد نفتی و همچنین برای کاهش چسبندگی گل حفاری مصرف می شود. همچنین در تصفیه فاضلاب های صنعتی جهت زدودن فلزات سنگین از جمله سرب، جیوه، کادمیوم و حتی اورانیوم مورد استفاده قرار می گیرد.

   بعلاوه در تولید داروها و مکمل های دامـی و نیز در تولید داروهای انسـانی از این مواد بهــره برداری می شود. اما در حال حاضر مهمترین کاربرد آن در کشاورزی است. در کشورهای غربی با وجودی که میزان ماده آلی در خاک نسبتاً بالاست و همچنین pH خاک غالبا خنثی یا مختصری اسیدی است و درچنین شرایطی هیومیک اسید کارایی کمتری دارد، باز استقبال از این مواد بسیار گسترده و روز افزون است. آنها به دلایل زیر علاقمند به استفاده از هیومیک ها هستند.

1) سازگاری با محیط زیست و فقدان نگرانی از آلوده شدن آبهای سطحی و زیر زمینی

2) صرفه جویی در مصرف کود شیمیایی و کاهش هزینه ها

3) قابلیت استفاده از هیومیک اسید در کشتهای ارگانیک در حالیکه بسیاری از کودهای شیمیایی نظیر   NPK در این موارد ممنوعیت دارند.

4) افزایش مقاومت نسبت به بیماریها و در نتیجه کاهش مصرف سموم

5) کاهش هزینه های کارگری به دلیل استفاده از حجم کم در مقایسه با کودهای آلی

6) احیای توازن در خاکهایی که قبلاً بطور نامناسب کوددهی شده اند

   در کشورهایی نظیر استرالیا و آمریکا که بخشهای مهمی از کشورشان کویری است و با مشکلاتی مشابه ما مواجه اند، انگیزه های جدی تری برای مصرف هیومیک ها وجود دارد. در چنین سرزمینهایی آب و خاک غالباً قلیایی است و هیومیک اسید در محیط قلیایی بهتر عمل می کند. از این گذشته، مناطق بیایانی با مشکلات دیگری نظیر کمبود مواد آلی خاک، کم آبی، شوری، نوسان شدید دما در شبانه روز (تنش گرمایی و سرمایی) و ساختار نامناسب خاک درگیر هستند. هیومیک اسید در تمام این موارد کمک کننده کننده بوده و به اصلاح خاک کمک می کند.

خاک سالم = گیاه سالم = حیوان و انسان سالم

   مواد هیومیکی در آینده نه چندان دور آنچنان اثر مثبتی بر زندگی بشر در قرن 21 خواهند گذاشت که خیلی ها مثل ما عقیده دارند که: اگر قرن نوزدهم قرن ذغال سنگ بود و قرن بیستم قرن نفت، قرن حاضر حتما قرن هیومیک اسید خواهد بود.